NO PRIMEIRO TERZO DO SÉCULO XX HOUBO UN CONFLICTO EMPRESARIAL POLA PRODUCIÓN DE ENERXÍA ELÉCTRICA.
O ESCENARIO
A utilización da electricidade está a espertar grande interese a principio do século XX como a enerxía do futuro e, pódese afirmar, que Ourol foi o escenario onde se desenvolveu unha loita eléctrica durante moitos anos por ver quen montaba a primeira central hidráulica no concello.
As condicións xeográficas, con montañas de fortes desniveis, e a abundancia de ríos fai que algúns empresarios, especialmente de Viveiro, tenten a aventura de instalar centrais eléctricas.
No arquivo dixital de Galiciana é moi abundante a referencia na prensa de solicitudes e tramitacións administrativas para as concesións de permisos de utilización da auga dos ríos que fan referencia ó concello de Ourol, e que neste caso teñen como finalidade a produción de enerxía eléctrica. É información que se remonta a finais do século XIX e principios do seguinte.
OS ACTORES
Pódese afirmar que o concello de Ourol foi o escenario principal do conflito, entre os máis importantes empresarios e políticos de Viveiro naquel momento.
Por unha parte está Benigno López Muñoz, armador , conserveiro, banqueiro e político. Era o xefe do partido liberal na localidade. Justo Taladriz Cata, emigrante en Cuba, tamén empresario e presidente de Vivero y su Comarca, sociedade benéfica que tiña como principal obxectivo a construción de escolas, tamén do partido Liberal e moi unido a López Muñoz.
Ramón Rebellón Zubiri, empresario, fora Diputado a Cortes polo Partido Conservador e, naquel intre, o seu máximo responsable na vila.
O último en disputa é o empresario revelación de finais do século XIX e primeira metade do seguinte, Xosé Barro, que tiña o principal centro de operacións das súas empresas en Chavín.
En 1910, despois de enviuvar da primeira muller, casa con Concha Rebellón, establecendo relacións económico familiares co anterior participante na disputa eléctrica.
Barro, que comezara a súa andaina empresarial a finais do século XIX, entrando primeiro como socio e despois mercando unha fábrica de tecidos que había en Chavín, atópase entre as dotacións que tiña a empresa cunha pequena central eléctrica que proporcionaba forza motriz ás máquinas.
O enxeño, que funcionaba coa auga do Landro, estaba situado a pouca distancia da fábrica río arriba. Como a necesidade de enerxía era cada vez maior, aumentou a presa e a capacidade de produción, especialmente cando gañou o concurso para o subministro de enerxía á vila de Viveiro e, posteriormente, ás minas da Silvarosa. A esta concesión municipal faille fronte López Muñoz, recorréndoa e entrando en conflito permanente con Barro González.
Iste empresario ten as empresas en pleno desenvolvemento, especialmente o taller de mecánica do automóvil coa representación dos coches Dion Bouton
EMPEZA A CONTENDA
Amais do acontecido no caso anterior, a carreira por ver quen se fai coa produción e comercialización da enerxía eléctrica na zona comeza en 1914 con dúas solicitudes de autorización para poder utilizar a auga dos ríos con ese fin.
Os xornais El Norte de Galicia: diario político y de información, El Regional, diario de Lugo e, tamén, La Idea Moderna: diario democrático de Lugo, informan na mesma data, o día 21 de novembro de 1914 sobre as solicitudes de concesión de auga para a produción de enerxía eléctrica.
Unha delas está a nome de Xusto Taladriz Cata, veciño de Magazos que pide se conceda 450 litros por segundo en verán e 1.200 litros por segundo en inverno do río Fervenza de Jimarás.
A denominación usada nesa época é a que corresponde ó que hoxe se lle chama Fervenza de Requeixo, no río da Xestosa, na parroquia de Ourol.
A outra solicitude faina Xosé Barro Polo (o segundo apelido de Barro é como sae na información xornalística), veciño de Chavín que solicita 500 litros por segundo do río Lobeiras, no monte chamado Fraga Vella na parroquia de Miñotos.
Nos dous casos solicitan a imposición de servidumes de estivo de presa e da canle sobre fincas particulares.
Estes dous protagonistas da carreira pola luz coinciden no momento da saída, pero haberá máis participantes polo camiño e o remate será desigual.
Non son as únicas solicitudes estas dúas, Xosé Barro a través do que debe ser o seu home de confianza, Cándido Cao de Valcarría, parroquia de Chavín, fai unha nova solicitude sobre a auga do río Lobeiras na paraxe chamada Fervenza de Soutullo. Deste feito faise eco El Norte de Galicia o día 31 de decembro de 1914. Uns meses despois o 27 de marzo de 1915 , o mesmo xornal saca a nova dunha solicitude de Xosé Barro, esta vez sobre o río Landro, denominado Landrove na solicitude, por un caudal de auga moi superior á das anteriores concesións, 1.000 litros/ segundo no verán e 4.000 en inverno.
A paraxe onde localizan as obras é na Fonte da Retorta, parroquia de Miñotos. Tamén aparece a información no xornal La Idea Moderna.
Esta central debe ser a que funciona na actualidade aínda que hai un cambio de parroquia, xa que o actual encoro está na parroquia de Xerdíz. Noutras solicitudes posteriores confirman a Fonte da Retorta como desta parroquia.
Ramón Rebellón Zubiri, segundo conta o xornal El Correo de Galicia do día 15 de xaneiro de 1915, non se queda fora desta carreira e fai solicitude de concesión de augas uns días despois dos primeiros, tamén no río Fervenza da Ximarás, pero no concello de Muras, no lugar da Armada, antes de que o río chegue a Requeixo. A pretensión de Rebellón parece máis unha acción destinada a entorpecer o camiño a Taladríz que a montar unha central na Armada.
No ano 1916 tamén aparecen na prensa acontecementos moi importantes relacionados coa carreira pola produción de enerxía eléctrica no concello de Ourol. En xaneiro dous xornais: El Norte de Galicia e El Regional, dan a nova da autorización por parte da autoridade competente, despois de informar o Consello Provincial de Fomento, da autorización para a utilización da auga nas catro solicitudes presentadas, unha por Taladriz, outra por Rebellón e dúas por Barro.
O camiño quedaba despexado para presentar os proxectos e comezar as obras.
En xuño dese mesmo ano, concédese a Xusto Taladriz permiso para a utilización de toda a auga do río Fervenza de Ximarás, chamado hoxe da Xestosa.
No ano 1917 está cheo de novas na prensa en relación coas concesións de servidume de augas e dos proxectos relacionados coas centrais hidráulicas.
A empresa da Fervenza de Ximarás, solicita autorización na Sección de Obras Públicas do Goberno Civil, para unha liña de transporte de enerxía que pasa por Ourol e diríxese a Viveiro. Na solicitude non aparece Xusto Taladriz, iniciador do proxecto, no seu lugar está unha nova sociedade, Sociedad Anónima Hidroeléctrica Vivariense, que preside Francisco García, pero que ten como principal valedor e accionista a Benigno López Muñoz, que conta co respaldo do Partido Liberal, á sazón o máis importante do momento, xunto co Partido Conservador, que preside en Viveiro outro dos implicados na carreira eléctrica, o Sr. Rebellón.
É de supor, que ante as dificultades administrativas coas que se está atopando, por non dicir guerra aberta co seus opoñentes políticos e empresariais, por facerse coa produción e a distribución eléctrica na zona, Xusto Taladriz buscou apoio nos correlixionarios do Partido Liberal, que contaba naquel intre con Soto Reguera, como deputado polo distrito de Viveiro no parlamento de Madrid.
No primeiro terzo do século XX, ata a chegada da ditadura de Primo de Ribera no ano 26, había eleccións cada dous anos ou menos tempo si o momento político era complicado, o máis normal era que houbese alternancia no poder entre os dous partidos máis importantes daquel tempo, polo que os cambios de goberno eran permanentes e as decisións administrativas podían favorecer a un ou a outro bando.
Como informa o xornal La Idea Moderna o día 16 de outubro de 1917, Barro solicita varias modificacións sobre o proxecto orixinal da central da Fonte da Retorta en Xerdiz, e de supoñer que está desenvolvendo o proxecto definitivo antes de empezalas obras.
ENTRAN EN LIZA OS MUÍÑOS FARIÑEIROS
Outro aspecto curioso nesta contenda enerxética por ver quen se sae coa súa, é a solicitude permanente de concesións nos lugares sobre os que xa existen outras anteriores, non parecen obedecer a razóns de índole industrial, máis ben parecen interferencias sobre as concesións establecidas.
Un veciño de Miñotos, Ramón Díaz Gómez, solicita no río de Ximarás 2.000 litros de auga no inverno para mover un muíño fariñeiro no sitio que el denomina A Cañota.
Cándido Cao Rodríguez de Valcarría, parroquia de Chavín fai solicitude sobre o “ arroyo Carrás “ en Campo do Xeixo. A información parece equivocada, xa que ben podía ser no río que ven do Campo do Xeixo a altúra dos Currás, na parroquia de Xerdiz, onde hai outra fervenza, hoxe denominada como: do Forte, que presenta un gran desnivel en moi pouca distancia.
Estas informacións saíron nos xornais: La idea Moderna e Verdad y Justicia na primavera de 1917.
Seguindo coas crónicas daquel tempo, por fin no ano 19 Hidroeléctrica Vivariense consigue autorización para a liña eléctrica solicitada dous anos antes, como informa a revista galego – cubana El Eco de Galicia.
A nova describe a traxectoria da instalación, que empeza na Fervenza de Ximarás, sigue por Ourol e chega a Viveiro. As cousas parecían ir moi ben, pronto chegaría a luz a moitas casas do concello que ata agora alumábanse con carburo, velas e gas.
Pero as cousas non irían polo camiño que deberían levar, os inimigos contraatacan en dous frontes, por un lado, Ramón Rebellón demanda no Tribunal Supremo as autorizacións sobre a variación de presa e canles de auga feita no seu día por Eléctrica Vivariense, por outra banda, non podía faltar outra solicitude de auga para muíño fariñeiro no río Fervenza de Ximarás.
Esta vez encabezado o expediente administrativo polo propio Xosé Barro, acompáñano na solicitude outros catro “socios” máis. Segundo informa o xornal El Compostelano o día 27 de agosto de 1920, o aproveitamento da auga con destino á forza motriz do muíño situado na paraxe denominada da Cascuda.
Non o sei a ciencia certa se esta é a mesma localización que a feita por Ramón Díaz de Miñotos no ano 17, máis ben parece que si, aínda que non coinciden as denominacións dos lugares nas solicitudes.
A disputa continúa, en outubro dese mesmo ano de 1920 se declaran de utilidade pública as obras da central da Fervenza de Ximarás, o que debe ser un importante apoio para eliminar o problema que representaba a demanda presentada no supremo por Ramón Rebellón.
As obras do encoro, situado uns centros de metros por riba da fervenza, e da canle que discorre en paralelo o río, deberon empezar neste tempo do século pasado, atopándose Hidroeléctrica Vivariense con novos atrancos.
Benigno López, o industrial de Viveiro, principal accionista desta sociedade, ante as dificultades que está atopando en Fervenza de Ximarás, decide construír un novo encoro no río Sor: Eléctrica Riobarba.
Esta empresa localizada no concello do Vicedo, daquela chamado Riobarba, é a que leva a luz á capitalidade de Ourol no ano 1926.
López Muñoz non desiste de seguir co proxecto de Fervenza de Ximarás, segue adiante. Xusto Taladriz, desde que Hidroeléctrica Vivariense se fai cargo da xestión, non volve a aparecer na documentación sobre o caso.
O ÚLTIMO ACTO
Benigno López Muñoz segue teimando por producir electricidade na concesión que ten na parroquia de Ourol, en 1927 entra el directamente na contenda administrativa solicitando el persoalmente (non Hidroeléctrica Vivariense, tal e como se ve no documento dixitalizado en Galiciana), se lle recoñeza o dereito á auga, para dous fins: a produción de electricidade nun dos muíños, no que se move coa auga da canle por el feita e, no outro, o da Cascuda, do que é tamén comuneiro Barro, o seu dereito a participar na sociedade comunal.
Non creo que en Galicia, que está inzada de muíños de pardeiros por toda a xeografía, houbese algún que tivese tan ilustres empresarios que, a bo seguro, pouco trigo, centeo e millo sementaban.
Adxunta á solicitude un plano de situación no que se aprecia onde está o encoro, a canle que leva a auga para o muíño da turbina e o muíño de parceiros que está pola parte de abaixo do camiño que había naquel intre a Xan Branco.
Na solicitude dirixida ó Gobernador Civil da provincia de Lugo, ten rexistro de entrada de data 11 de outubro de 1927. Neste tempo a situación empresarial de López Muñoz debían andar mal economicamente, e non polas inversións en centrais eléctricas, a banca e os outros negocios debían de estar en situación crítica para que, o máis poderoso empresario no seu día do partido xudicial de Viveiro, decidira renunciar a todo suicidándose en agosto de 1928.
Nese mesmo ano en decembro, o xuíz de Viveiro citaba ós acredores na creba de Benigno López para a poxa de Eléctrica Riobarba. O final Barro fíxose con ela.
Non hai descendentes que poidan continuar a loita por Fervenza de Ximarás, do Goberno Civil de Lugo mandan oficio ó alcalde de Viveiro no ano 1929 dicindo que, ante a falta de documentación, desestímase a solicitude de López Muñoz.
Así se acabou a disputa pola produción de enerxía eléctrica en Ourol, quedou so Barro en Xerdíz porque Lopez Muñoz se quitou do medio.
A lenda popular sobre esta disputa pola produción eléctrica conta que, por debaixo da fervenza de Ximarás, Barro comprou unha finca para obstaculizarlle o paso á liña que viña da central para que non fora posible o subministro. É unha versión moi simplificada do que pasou pero que ten a súa lóxica.
Hoxe, cen anos despois, aínda se poden ver parte do canle e o encoro no que se pretendía facer a captación da auga.
Desde hai uns anos na presa recóllese a auga da traída pública municipal e, pola canle que queda, descorre a tubaxe principal.
Os restos do que poido ser a primeira planta de luz no concello de Ourol son un panorama esperpéntico, evidencia de disputas caciquís por ver quen ten máis fortuna e máis poder.